User Profile

Starając się uczciwie odnieść do „Wprowadzenia do nauk o religii” J. Maciuszki, mam z tyłu głowy świadomość, że mówimy tu nie o dziele roszczącym sobie miano podręcznika, ale o wydanym drukiem skrypcie do semestralnego kursu. Wiem, że nie należy go czytać ani jako encyklopedii, ani nawet jako tekstu niezależnego od zajęć, w związku z którymi powstał. Niemniej pozycja ta ma pewne obiektywne problemy, które sprawiły, że jej lektura nie była szczególnie satysfakcjonująca. Tym, czego we „Wprowadzeniu…” najbardziej brakuje, są niewątpliwie przykłady. Autor raz czy dwa wspomina o kontekście badawczym tego czy innego autora, na przykład o rumuńskim prawosławiu i religiach indyjskich u Eliadego, względnie odwołuje się ogólnie do „religii starożytnego Egiptu czy Chin” (a mówimy tu przecież o zróżnicowanych wewnętrznie cywilizacjach funkcjonujących na przestrzeni tysięcy lat!), ostatecznie jednak liczba konkretnych zjawisk ilustrujących całą masę referowanych pojęć i teorii pozostaje bardzo skromna. Być może skrypt miał być poręcznym zestawieniem najważniejszych nazwisk i nurtów, pomocnym podczas przygotowań przed egzaminem, a nie w próbach zrozumienia tematu od postaw. Jeśli tak by jednak miało być, to równie dużym problemem okazuje się język wywodu, tyleż kwiecisty, co trudny w odbiorze, który zdecydowanie nie czyni z tej pozycji użytecznej ściągi do nauki. Spotykamy dużo rozbudowanych, naszpikowanych żargonem i wyszukanym słownictwem zdań, które nierzadko po pierwszym przeczytaniu zdają się sobie wzajemnie przeczyć. Nieuczciwie byłoby wymagać stuprocentowej dokładności od korekty, której poddano tekst wydany na wewnętrzne potrzeby jednej, niewielkiej uczelni, więc nie będę stawiać zarzutów, że nie przeredagowano podczas niej zbyt długich fraz, ale nie mogę przemilczeć co najmniej paru literówek i niepotrzebnych myślników. Milczeniem pominę, że na każdej stronie było co najmniej kilka sierotek. Docelowymi odbiorcami „Wprowadzenia…” są studenci teologii ewangelickiej i w wielu momentach lektury towarzyszyło mi wrażenie, że owa perspektywa bardzo mocno determinuje sposób patrzenia, jaki to kompendium oferuje. Jak bowiem można nie mieć skojarzeń z uprzedzeniami właściwymi wrażliwości protestanckiej, gdy ponoć niekorzystny trend, jakiemu w swoim rozwoju może podlegać dany system religijny, zostaje określony „staniem się religią uczynków”? Także inne pojęcia bardzo silnie kojarzyły mi się z tym, co w dużym przybliżeniu kojarzę z terminologią dziewiętnastowiecznych prekursorów teologii liberalnej. Być może ten język jest nawet wspólny ówczesnej refleksji teologicznej i dzisiejszemu dyskursowi religioznawczemu, ale lektura nie dała mi podstaw, by to zweryfikować. Jak wspomniałem wyżej, zabrakło bardziej szczegółowych odwołań do konkretnych praktyk i zjawisk religijnych, zaś psychologii i filozofii – które mogłyby stanowić dla mnie jakiś punkt zaczepienia – poświęcono jako podejściu do badań nad religią nieco mniej niż po dwie strony. Zakres zainteresowań i metodologia tej pierwszej zostały bardzo nieelegancko spłycone, jakby „Wprowadzenie…” nie zostało wydane dobre dwie dekady po rewolucji poznawczej, zaś różnicy pomiędzy tą drugą a religioznawstwem „właściwym”, mówiąc szczerze, nie udało mi się na podstawie tekstu zrozumieć. Zostaję więc po tej lekturze, przez którą, co tu kryć, po prostu trudno się brnęło, z mało zachęcającym obrazem nauk o religii. Wygląda na to, że „dobro własne” tej dyscypliny to spekulatywna terminologia podobna do filozoficznej, ale okrojona tylko do pojęć, które pozwalają rozmawiać o zjawiskach religijnych w kategoriach zachodnioeuropejskiej egzystencjalistycznej wrażliwości. Promyk nadziei stanowi fakt, że mimo znużenia, które ogarniało mnie podczas czytania, sylwetki niektórych autorów dały radę szczerze mnie zaintrygować, zaś całe dzieło wieńczy imponujący w swoich wymiarach wykaz polecanej literatury.

W swojej opowieści o historii przedstawień krzyża w dziejach sztuki chrześcijańskiej o. Grzywacz zaprasza czytelników w podróż od antyku, przez średniowiecze aż po czasy przemian w nowożytnej Europie. Nie można odmówić mu rozległej wiedzy i orientacji w meandrach historii, jednak jego wywód daleki jest od akademickiego wykładu. Każde dzieło sztuki – jak na kartach książki zaznacza sam przewodnik – zaprasza człowieka do dialogu i tyleż przemawia do niego, co równocześnie skłania go do poszukiwania odpowiedzi w swoich przeżyciach estetycznych i duchowych, doświadczeniu i skojarzeniach. Być może właśnie z tego powodu sposób snucia opowieści o sztuce przyjęty na kartach tej książki niekoniecznie do mnie przejawia. Choć o. Grzywacz zręcznie przytacza historyczne fakty i szczegóły realiów epoki, na tym samym oddechu przytacza też pobożne ludowe podania, swoje luźne przemyślenia i refleksje teologiczne – często nie czyniąc między nimi jasnego rozgraniczenia. Choć czytelnik zostaje łagodnie napomniany, by w spotkaniu z legendami nie pytać o ich historyczną wiarygodność, tylko o to, co mówią one o opowiadającej je wspólnocie, niemożność rozstrzygnięcia, czy przytaczane skojarzenia i symboliczne interpretacje należą do twórców omawianych dzieł sztuki, do analizującego je, dzielącego się prywatną refleksją historyka, czy do pokoleń obcujących z nimi przez wieki dzielące chwilę powstania od dzisiejszego odbioru, stanowiła dla mnie pewną uciążliwość. Tego rodzaju wątpliwości stawały się szczególnie naglące, gdy wywód dotykał np. geometrycznej symboliki wzmiankowanych krucyfiksów, dzieł malarskich i architektonicznych, a bogactwo znaczeń przypisywanych przez komentatora prostym kształtom i ich kompozycjom sprawiało wrażenie katechezy, a nie zdania sprawy z wydźwięku sztuki w jej oryginalnym kontekście. Na korzyść książki przemawiają związki, które autor potrafi wskazać między nastrojem i problemami poszczególnych epok, a charakterem powstających w nich przedstawień. Przewodnik co prawda z powodu swojego, spodziewanego przecież, przywiązania do instytucjonalnego Kościoła i jego żywych tradycji, chwilami popada w historiozoficzne próby idealizowania epok, które dla dzisiejszego człowieka pozostają ostatecznie dziwne i obce, jednak ubranej w opowieść podróży przez historię sztuki koniecznie trzeba oddać co najmniej tyle, że zdecydowanie ułatwia przyswojenie sobie zmian w omawianej materii, dla wielu zaś będzie pewnie zachętą do pogłębienia własnego obcowania ze sztuką sakralną.

Książka ma postać swobodnej rozmowy pomiędzy autorami przytłaczającymi swoje ulubione literackie żarty. Z rozmowy tej nic dokładnie nie wynika. Przypomina dyskusję pijanych wujków na weselu, z tym że wujkowie siedzą sobie w saloniku i są trzeźwi, a zamiast teorii spiskowych i przejrzałych życiowych mądrości rozmawiają o literaturze. Jałowość ich spostrzeżeń i stopień, do jakiego przeceniają, jak ubogacające będzie słuchanie ich rozmowy dla postronnych, są jednak takie same jak przy stoliku w remizie. Weteran felietonista i profesor polonistyki osiągnęli już chyba wszystko, bo ich dyskusja nie zdradza żadnej poznawczej ambicji – kiedy tylko dochodzą do zagadnień, które domagają się sformułowania jakiejś ogólniejszej teorii, odniesienia do idei filozoficznych albo literaturoznawczych czy bardziej rygorystycznego wpisania w historię kultury, przeskakują na kolejny kwiatek. W porządku, kilka razy robią nawiązanie do Arystotelesa teorii humoru. Poza tym – tylko przerzucanie się ciekawostkami, cytatami i anegdotami bez żadnego kierunku ani określonego pomysłu, ale za to z wielkim poczuciem bycia bardzo błyskotliwym koleżką. Od kilku uwag w rozdziale w przybliżeniu kręcącym się dookoła humoru związanego z płcią włos się jeży na głowie. Najlepszą rzeczą w tej książce jest chyba robota, jaką wykonała redakcja, pracowicie zestawiając wszystkie źródła, do których pojawiają się nawiązania, i bardzo przyjemny wizualnie skład.

Richard Heizenrater w swojej biografii ks. Johna Wesleya i kronice wczesnych lat prowadzonego przez niego ruchu odnowy religijnej z wielką starannością czerpie ze źródeł z epoki, zestawiając ze sobą pisane „dla potomności” dzienniki, korespondencję, dokumenty i teksty polemiczne wydawane zarówno przez głównego bohatera i jego otoczenie, jak i przeciwników metodyzmu. Nie uprawia apologetycznej hagiografii, pozwalając Wesleyowi być człowiekiem, czasem pełnym wewnętrznych napięć, i przedstawicielem swoich czasów, zależnym od ówczesnej mentalności i polityki. Niemniej to właśnie dokładniejsze zarysowanie tła relacji społecznych i zwyczajów charakterystycznych dla tamtej epoki stanowiło czynnik, którego w moim odczuciu w książce zabrakło, przez co jako osobie nieobeznanej ani w angielskiej kulturze, ani w realiach osiemnastego wieku ciężko było mi momentami wczuć się w ks. Wesleya i zrozumieć wagę opisywanych wyborów. Nie mogę przemilczeć też faktu, że polskie wydanie jest zredagowane niesłychanie niechlujnie, z masą błędów interpunkcyjnych, nieczytelną składnią i chybionymi tłumaczeniami niektórych technicznych pojęć.

Sięgnąłem po tę pozycję, wiedząc jedynie w przybliżeniu, że jest ona „reportażem o Głuchych”. Choć o tej społeczności nie sposób pisać, nie wspominając o spotykających ją problemach i dyskryminacji, spodziewałem się, że przeczytam także trochę o codziennym życiu, przygodach i przedsięwzięciach jej bohaterów. „Głusza” stanowi jednak bezpośrednią, bardzo bolesną opowieść o ogromnej krzywdzie, która spotykała i spotyka Głuchych żyjących pod hegemonią słyszącej większości. To historia ludzi żyjących w świecie, który jest urządzony niezgodnie z ich potrzebami i to nie ze złośliwej chęci utrudniania ich życia, ale z powodu uporczywej ignorancji ich bliźnich. W wielu miejscach wypełniał mnie bezsilny gniew, w kilku z oczu pociekły mi łzy. To mocny i ważny reportaż. Jednocześnie, nawet mimo faktu, że „Głusza” nic takiego nie obiecuje, nie sposób nie odnotować, że co najwyżej w niewielkim stopniu nadawałaby się na wprowadzenie w tematykę głuchoty i języków migowych dla kogoś startującego się odpokutować swoją ignorancję. Przyjęta forma, po części stanowiąca kompilację wcześniej opublikowanych, samodzielnych tekstów, nie sprzyja utrwalaniu wiadomości. Dziwi mnie także kilka przyjętych w tekście rozwiązań. Na przykład: często pojawiają się dokładne, plastyczne opisy sposobu wykonywania znaków migowych, którymi posługują się bohaterowie książki. O ile może ma to sens w przypadku znaków o drastycznym, przemocowym znaczeniu, podkreślając brutalną dosłowność ich etymologii, to w wielu innych przypadkach takie opisy odciągają jedynie uwagę od treści wypowiedzi na rzecz jej formy i nie ułatwiają przyswojenia sobie, że miganie to nie pantomima, a języki jak wiele innych. Nie rozumiem także, dlaczego słowo „głusi” jest w książce konsekwentnie pisane przez małe „g”, skoro nawet w jednym z ostatnich rozdziałów przytoczone jest życzenie społeczności Głuchych, by pisać je wielką literą, gdy odnosi się do ich językowo-kulturowej wspólnoty

Dzieło „Przegryw” określa samo siebie jako reportaż i jak najbardziej stanowi kawał udanej reporterskiej roboty. Autorki zręcznie równoważą wątki biograficzne zebrane od swoich informatorów danymi naukowymi i kontekstem kulturowym, pozwalając czytelnikowi złapać oddech między relacjami o trudnym dzieciństwie i życiowych niepowodzeniach, gdy kontrują autodiagnozy bohaterów książki ciekawymi wynikami badań albo objaśnieniem pochodzenia niszowych pojęć. Podczas korzystania z Internetu miałem wątpliwą przyjemność poznać terminologię i narracje używane przez wykopowych przegrywów, więc na tym polu nie dowiedziałem się wiele nowego, poleciałbym jednak „Przegrywa” komuś zupełnie niewtajemniczonemu i chcącemu zorientować się w temacie. Trochę zaskoczeń przyniosły mi natomiast fakty przytaczane przez autorki, takie jak nieznane mi wcześniej statystyki, które czasem są zbieżne, a czasem zupełnie przeczą incelskim wnioskom na temat życia i społeczeństwa. Ciężko mi zgodzić się z krytyką skierowaną przeciwko tej książce, z którą do tej pory się spotkałem. To prawda, skupia się ona głównie na jednostkowych przypadkach i anegdotach, nie oferując przy tym globalnej interpretacji ani propozycji rozwiązania problemu, ale – jak zaznaczyłem wyżej – jest zasadniczo reportażem, więc niekoniecznie należy spodziewać się po niej takich ambicji. Nie odebrałem jej ani jako zachwycanie się własnym współczuciem, ani jako „pokazywanie zwierząt w zoo”. Autorki nie stają w obronie tych informatorów, którzy na tle innych bohaterów wydają się być zwyczajnie podłymi osobami, nie przemilczają problemów psychiatrycznych, z którymi boryka się znaczną część opisanych w książce osób, ani nie zdają się w którymkolwiek miejscu milcząco przyznawać racji radykalnym poglądom swoich rozmówców. Pierwsze wydanie zdaje się cierpieć na parę redakcyjnych niedociągnięć – niektóre pojęcia i nawiązania są wprowadzane i wytłumaczone parę rozdziałów po tym, jak zostają użyte po raz pierwszy, raz czy dwa imię którejś ze wzmiankowanych osób zmienia się pomiędzy akapitami.